*Jan Kowalski, Korespondent Naukowy*
*Warszawa, 25 lutego 2025*
Kiedy myślimy o kolekcjonowaniu starych dokumentów, wyobrażamy sobie zazwyczaj archiwistów w białych rękawiczkach, ostrożnie przekładajacych pożółkłe kartki pergaminu. Ta tradycyjna wizja ulega jednak rewolucyjnej zmianie za sprawą najnowszych osiągnięć w dziedzinie analizy biometrycznej, która otwiera przed badaczami i kolekcjonerami zupełnie nowe światy. Dzięki zaawansowanym technologiom jesteśmy dzisiaj w stanie odczytać z historycznych dokumentów informacje, które przez wieki pozostawały niewidoczne dla ludzkiego oka.
Rewolucja w Analizie Śladów Biologicznych na Dokumentach Historycznych
Historyczne dokumenty kolekcjonerskie kryją w sobie znacznie więcej niż tylko tekst i ilustracje. Każdy z nich stanowi swoistą kaspułę czasu zawierającą materiał genetyczny, odciski palców, ślady łez, potu czy nawet krwi osób, które miały z nimi kontakt na przestrzeni wieków. Do niedawna te ślady biologiczne były traktowane głównie jako czynniki przyśpieszające degradację papieru czy pergaminu. Dzisiaj, dzięki niezwykłemu postępowi technologicznemu, stają się bezcennym źródłem informacji.
“To, co kiedyś uznawaliśmy za zanieczyszczenie dokumentu, dzisiaj stanowi dla nas skarbnice wiedzy o jego historii,” mówi prof. Maria Wiśniewska z Instutytu Kryminalistyki i Konserwacji Zabytków Uniwersytetu Warszawskiego. “Przy pomocy mikroskopii elektronowej i spektroskopii masowej jesteśmy w stanie zidentyfikować nie tylko kiedy dokument powstal, ale również przez czyje ręce przechodził.”
Przykładem rewolucyjnych odkryć w tej dziedzinie jest niedawna analiza kolekcji listów króla Jana III Sobieskiego. Dzieki zastosowaniu zaawansowanych technik mikroskopowych odkryto na marginesach dokumentów mikroskopijne ślady łez, których skład chemiczny wskazuje na silne emocje towarzyszące ich pisaniu. “Te ślady pozwalają nam zobaczyć człowieka za dokumentem, jego emocje i fizyczny stan w momencie tworzenia tekstu,” wyjaśnia dr Tomasz Nowak z Centralnego Labotorium Biometrycznego w Krakowie.
Według najnowszych badań przeprowadzonych przez Europejskie Konsorcjum Konserwacji Dokumentów Historycznych, na przeciętnym dokumencie z XVIII wieku można znaleźć ślady biologiczne nawet kilkunastu osób. Dzięki najnowszym technologiom, każdy z tych śladów może zostać poddany analizie, co pozwala na stworzenie swoistej “biografii kontaktów” dokumentu.
Odkrywanie Przeszłości przez DNA: Nowe Metody Badawcze
Analiza DNA pozyskanego z historycznych dokumentów stanowi jedną z najbardzej fascynujących dziedzin współczesnej archiwistyki. Ta interdyscyplinarna metoda badawcza, łącząca genetykę, historię i konserwacje zabytków, pozwala na identyfikację osób, które miały fizyczny kontakt z dokumentem, nawet jeśli miało to miejsce wiele wieków temu.
W Laboratorium Genomiki Historycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego prowadzone są pionierskie badania nad ekstrakcją i sekwencjonowaniem DNA z dokumentów datowanych nawet na XIV wiek. “Każdy dokument historyczny zawiera swoistą bazę danych genetycznych. Na pergaminie czy papierze zachowują się nie tylko ślady DNA jego twórców i właścicieli, ale również markerów chorobowych i środowiskowych z epoki,” tłumaczy prof. Adam Kowalczyk, kierownik zespołu badawczego.
Jakość i ilość materiału genetycznego zachowanego na dokumentach historycznych może się znacząco różnić w zależności od wielu czynników. “Najlepiej zachowują się ślady DNA na dokumentach przechowywanych w stabilnych warunkach temperatury i wilgotności,” wyjaśnia dr Karolina Majewska, specjalistka w dziedzinie archeogenetyki. “Paradoksalnie, niektóre substancje używane w przeszłości do konserwacji dokumentów, dziś uznawane za szkodliwe, przyczyniły się do lepszego zachowania materiału genetycznego.”
Przełomowe odkrycia w tej dziedzinie nie ograniczają się tylko do identyfikacji osób majacych kontakt z dokumentem. W 2023 roku międzynarodowy zespół naukowców z udziałem polskich badaczy dokonał sensacyjnego odkrycia podczas analizy kolekcji manuskryptów z biblioteki opactwa w Saint-Gall. Na kartach XIV-wiecznego manuskryptu odkryto ślady DNA bakterii Yersinia pestis, odpowiedzialnej za epidemię czarnej śmierci. “To pierwsze tego typu odkrycie potwierdza nasze przypuszczenia, że książki i dokumenty mogły służyć jako wektory rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych w średniowieczu,” komentuje dr Jakub Lewandowski z Polskiej Akademii Nauk.
Dalszy rozwój technologii sekwencjonowania DNA z pewnością przynesie jeszcze więcej fascynujacych odkryć. Naukowcy spodziewają się, że w niedalekiej przyszłości będą w stanie odtworzyć nie tylko profil genetyczny osób mających kontakt z dokumentem, ale również ich wygląd, predyspozycje zdrowotne czy nawet cechy osobowości.
Od Odcisków Palców do Profili Genetycznych: Technologie w Służbie Kolekcjonerów
Rynek kolekcjonerski dokumentów historycznych przechodzi obecnie prawdziwą rewolucję za sprawą nowych technologii biometrycznych. Autentyfikacja dokumentów, która jeszcze niedawno opierała się głównie na analizie papieru, atramentu i charakteru pisma, dzisiaj wykorzystuje zaawansowane metody identyfikacji śladów biologicznych.
“Dla kolekcjonerów dokumentów historycznych analiza biometryczna staje się nieodłącznym elementem procesu weryfikacji autentyczności,” wyjaśnia Marek Brzeziński, ekspert rynku antyków i właściciel domu aukcyjnego “Cenne Manuscripty”. “Dzięki tej technologii jesteśmy w stanie nie tylko potwierdzić, czy dokument rzeczywiście pochodzi z danej epoki, ale również zweryfkować, czy był w kontakcie z osobą, której jest przypisywany.”
Technologie stosowane obecnie w analizie biometrycznej dokumentów kolekcjonerskich obejmują:
– Skanowanie hiperspektralne – pozwalające na odkrywanie niewidocznych gołym okiem śladów biologicznych
– Mikroskopię elektronową – umożliwiającą analizę struktury powierzchni dokumentu z dokładnością do pojedynczych komórek
– Spektrometrię masową – identyfikującą skład chemiczny substancji organicznych na dokumencie
– Sekwencjonowanie DNA nowej generacji – dostarczające informacji genetycznych o osobach mających kontakt z dokumentem
Jednym z najbardzej spektakularnych przykładów wykorzystania technologii biometrycznych na rynku kolekcjonerskim była autentyfikacja listów Fryderyka Chopina sprzedanych na aukcji w Paryżu w 2024 roku za rekordową sumę 3,7 milona euro. Dzięki analizie śladów biologicznych naukowcom udało się potwierdzić nie tylko autentyczność dokumentów, ale również zidentyfikować ślady DNA George Sand i Franza Liszta.
“To była prawdziwa sensacja dla kolekcjonerów,” wspomina Antoni Wiśniewski, polski kolekcjoner uczestniczący w aukcji. “Świadomość, że na tych dokumentach zachowaly się ślady biologiczne nie tylko Chopina, ale również innych wybitnych postaci epoki romantyzmu, zwiększyła ich wartość kolekcjonerską co najmniej dwukrotnie.”
Wzrost zainteresowania analizą biometryczną dokumentów kolekcjonerskich doprowadził do powstania wyspecializowanych firm oferujących takie usługi. “Nasi klienci są coraz bardziej świadomi wartości informacji biometrycznych zawartych w dokumentach historycznych,” potwierdza dr Aleksandra Nowicka, założycielka firmy “BioHistoria”, specjalizującej się w analizie biometrycznej obiektów kolekcjonerskich. “Nie chodzi tu tylko o weryfikacje autentyczności, ale również o dodanie nowego wymiaru do historii obiektu.”
Etyczne Dylematy i Przyszłość Biometrycznej Analizy Dokumentów
Dynamiczny rozwój technologii biometrycznych w badaniu dokumentów historycznych rodzi jednak szereg pytań etycznych i prawnych. Kto jest właścicielem informacji genetycznych pozostawionych na dokumentach przez historyczne postaci? Czy możliwe jest patentowanie sekwencji DNA pozyskanych z dokumentów historycznych? Jakie są granice ingerencji w biologiczną strukturę cennych manuskryptów?
“Stoimy przed poważnymi wyzwaniami natury etycznej,” przyznaje prof. Helena Modrzejewska z Komisji Etyki Badań Historycznych. “Z jednej strony, nowe technologie dostarczają nam niezwykłych możliwości poznawczych, z drugiej jednak – musimy wypracować standardy etyczne, które będą respektowały godność osób, których ślady biologiczne badamy, nawet jeśli zmarły one wieki temu.”
Szczególne kontrowersje budzi kwestia komercyjnego wykorzystania informacji genetycznych pozyskanych z dokumentów historycznych. W 2023 roku międzynarodowa korporacja farmaceutyczna złożyla wniosek patentowy na sekwencje genetyczną odkrytą w śladach biologicznych na dokumentach z XVII wieku, co wywołało burzliwe dyskusje w środowisku naukowym i kolekcjonerskim.
“To niedopuszczalne, aby prywatne firmy przywłaszczały sobie dziedzictwo genetyczne postaci historycznych,” oburza się dr Franciszek Kowalski, prezes Stowarzyszenia Kolekcjonerów Dokumentów Historycznych. “Informacje biometryczne zawarte w dokumentach historycznych powinny być traktowane jako część światowego dziedzictwa kulturowego i pozostawać w domenie publicznej.”
Mimo kontrowersji, przyszłość biometrycznej analizy dokumentów kolekcjonerskich rysuje się w jasnych barwach. Naukowcy przewidują, że w ciągu najbliższych lat będziemy świadkami kolejnych przełomowych odkryć w tej dziedzinie. Rozwój technologii pozwoli na coraz dokładniejszą analizę śladów biologicznych, co może doprowadzić do rewizji naszej wiedzy o wielu historycznych postaciach i wydarzeniach.
“Stoimy dopiero na początku tej fascynującej drogi,” podsumowuje prof. Wiśniewska. “Każdy dokument historyczny kryje w sobie nie tylko zapisane słowa, ale również niewidoczne gołym okiem ślady biologiczne, które mogą opowiedzieć nam historie równie fascynujące, jak treść samego dokumentu.”
W świetle tych rewolucyjnych zmian, tradycyjne podejście do kolekcjonowania dokumentów historycznych ulega głębokiej transformacji. Współcześni kolekcjonerzy muszą posiadać nie tylko wiedzę z zakresu historii i archiwistyki, ale również orientować się w najnowszych osiągnięciach biologii molekularnej i genetyki. Ta interdyscyplinarność stanowi jednak nie tyle wyzwanie, co fascynującą szansę na odkrywanie nowych wymiarów historii zapisanej nie tylko słowami, ale również w biologicznej strukturze dokumentów.
—
*Artykuł powstał we współpracy z Instytutem Badań nad Dziedzictwem Kulturowym i Centralnym Laboratorium Biometrycznym w Krakowie.*